Kabinet op top arbeidsmarktkrapte: ‘Hoe kunnen we meer doen met minder mensen?’

Het initiatief ging uit van minister Eddy van Hijum (SZW), die de bijeenkomst opende. Personeelsschaarste is een structureel probleem geworden; voor elke 100 werkenden zijn in ons land 108 vacatures, en dat wordt niet beter volgens het rapport van de Staatscommissie Demografische Ontwikkeling 2050. Rapport Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 | Rapport | Staatscommissie demografische ontwikkelingen 2050

Bewustzijn, perspectief en keuzes nodig

De vergrijzing komt nu echt op stoom, babyboomers verlaten de arbeidsmarkt en dat zal ervoor zorgen dat de krapte niet verdwijnt. Om het nog erger te maken: we hebben de komende jaren nog extra mensen nodig voor de zorg, voor woningbouw, voor de energietransitie, voor defensie, om de uitstroom van ouderen uit het onderwijs op te vangen, et cetera. Personeelstekort is dus een hardnekkig probleem dat zand strooit in de raderen van onze economie en samenleving. Er zijn keuzes en innovatie nodig – wat doen we wel en wat niet? – op allerlei  terreinen. Er zijn voldoende rapporten en suggesties. Is het een kwestie van perspectief? Hoe kijken we naar de situatie; vanuit schaarste of vanuit kansen en mogelijkheden?

Met deze top laat het kabinet zien dat het de urgentie en de complexiteit van het probleem begrijpt en breed informatie wil delen en ophalen uit de markt. Aan dit overleg ging geen sturend overleg met de polder vooraf.

Met minder mensen meer presteren

Minister Eddy van Hijum: “Het tekort aan personeel ondergraaft de kwaliteit van de publieke dienstverlening en het verdienvermogen van Nederland. We moeten onder ogen zien dat er geen eenvoudige oplossingen zijn. Om onze welvaart op peil te houden moeten werkgevers in vrijwel alle sectoren met minder mensen méér presteren. Onze arbeidsproductiviteit moet omhoog en meer uren werken moet aantrekkelijker worden. En we moeten alles op alles zetten om mensen die nu nog werkloos langs de kant staan kansen te bieden om mee te doen. Over de aanpassingen die dit vraagt, ga ik op deze top met alle aanwezigen in gesprek.”

De bijeenkomst bracht geen breaking news, maar de sfeer was wel aandachtig en geanimeerd.

Marieke Blom, hoofdeconoom van ING, duidde in haar keynote speech de krapte op de  arbeidsmarkt en legde de verbinding naar gesprekken over productiviteit en over keuzes om te maken in onze economie en publieke sector. Een samenvatting van haar betoog:

“De krapte op de arbeidsmarkt is ons grootste probleem. Het speelt overal, ook internationaal. Er ligt al veel kennis op tafel, de analyse is er al. En toch begrijpen we het niet helemaal. We willen verduurzamen, de arbeidsparticipatie verhogen (al werken we per inwoner al veel uren per week en per gezin ligt het aantal uren werk nog hoger). Als je mensen productiever maakt, gaan ze meer verdienen, kunnen ze meer besteden, wat de vraag naar personeel verhoogt. De onderliggende beweging is, dat er langzaam mensen uitstromen en de vraag naar werkenden  groeit. Het is een gemiste kans als je geen keuzes maakt. Meer onderwijs, meer zorg, meer defensie, meer vergroening vraagt immers steeds hogere bedragen. De realiteit is dat de overheid niet alles voor iedereen kan doen. Het aantal doelen en beloftes zal moeten worden bijgesteld. Personeelsbeleid is meer dan ooit onderdeel van een lange termijn strategie. AI kan helpen als ‘leraar’. R&D wordt met de inzet van AI ook makkelijker. Groepen bedrijven kunnen samenwerken, nog meer dan ze nu al doen. Leven lang leren is nodig evenals de begeleiding van werkenden naar de plekken waar ze nodig zijn, waar ze floreren en voldoende inkomen genereren. Houd vooral vast aan het gevoel van kracht. We zijn – actueel nieuws – wel het vier na gelukkigste land ter wereld.”

Stevige kabinetsdelegatie

Het kabinet was met vijf bewindslieden aanwezig. In een paneldiscussie, onder leiding van moderator Anouschka Lahij, vertelden minister Eddy van Hijum (SZW), minister Dirk Beljaarts (EZ), minister Fleur Agema (VWS), minister Eppo Bruins (OCW) en staatssecretaris Mariëlle Paul van Funderend Onderwijs en Emancipatie welke problemen de personeelsschaarste veroorzaakt in hun domein en welke initiatieven en oplossingen zij zien.

Na een korte pauze werd het gesprek verbreed; alle aanwezigen gingen met elkaar in gesprek in vier interactieve deelsessies rondom de volgende thema’s:

Productiviteit, geleid door Dirk Beljaarts (EZ)
Aansluiting onderwijs – arbeidsmarkt, geleid door Eppo Bruins (OCW)
Slimmer werken in de (semi) publieke sector, geleid door Fleur Agema (VWS) en Mariëlle Paul (OE)
Duurzame Arbeidsparticipatie, geleid door Eddy van Hijum (SZW)

Een greep uit de vele genoemde suggesties tijdens het panelgesprek en de afsluitende sessie:

• Verbeter de matching tussen werkzoekenden en werk.
• Versterk het MKB onder meer met maatwerk financiering (zoals nu al gebeurt met vouchers), waarmee innovatie (robotisering, digitalisering) snel uitvoerbaar is.
• Verbeter de aansluiting van onderwijs en arbeidsmarkt (een omvangrijk verhaal op zich).
• Maak inkomenszekerheid eenvoudiger; zorg dat het toeslagensysteem zich niet wreekt als mensen meer uren werken, wat ontmoedigend werkt.
• Stimuleer combibanen, zoals een combinatie van deeltijdwerk in techniek of zorg met praktijklesuren in het onderwijs.
• Maak kinderopvang laagdrempelig en betaalbaar.
• Regeldruk is een tijdrovende factor: ‘geef ons ruimte’ is een diepe verzuchting, ‘laat ons mogelijkheden benutten, in plaats van alles af te dichten met regels, waardoor we geen bewegingsvrijheid hebben.’
• De publieke sector is een grote banenmotor geworden. Dat is op termijn niet houdbaar; complexe wetten en regelgeving maken controle, handhaving en uitvoering zeer arbeidsintensief. Daarmee trekt de overheid beschikbaar personeel naar zulke werkzaamheden toe. Dit arbeidspotentieel is dan niet beschikbaar voor productie en verdiencapaciteit in het bedrijfsleven.
• Regeldruk is ook in de zorg een groot aandachtspunt. Laat werkenden in de zorg zoveel mogelijk meedenken over hoe ze zorgvuldig en efficiënt kunnen werken; frustreer maatwerkoplossingen niet met (te) rigide uitvoering van regels.
• Uitstroom (vergrijzing) neemt toe, terwijl er in verhouding weinig jongeren en nieuwkomers instromen. Hoe ouder mensen worden, hoe meer ze een beroep doen op zorg, hoe kan dit minder arbeidsintensief (bijvoorbeeld met technische voorzieningen) worden opgelost?
• Mensen willen minder werken om flexibel te zijn voor zorgtaken, zoals mantelzorg.
• Richt aanbestedingen eenvoudiger in; meer voorspelbaar en minder arbeidsintensief.

Enzovoort. De lijst met input is lang.

Zijn er bemoedigende feiten te melden?

Ja, er zijn, naast veel knelpunten, ook goede initiatieven gaande, zo meldden onder meer Fleur Agema en Mariëtte Paul vanuit hun ervaringen in de zorgsector en het onderwijs. ‘Neem de capaciteit en het oplossend vermogen van werkenden serieus.’ Agema prees hierbij de aanpak van Buurtzorg.

Speel die microfoonkubus eens door

Tijdens de slotbijeenkomst werd een microfoonkubus naar verschillende plekken in het publiek gegooid om quotes te verzamelen. Onverwacht kreeg ook ik die schuimdobbelsteen in handen. Voor een beelddenkende redacteur die sneller schrijft dan praat (en daar vanuit een verslaggevende rol zit), overrompelend, maar gelukkig wist ik iets zinnigs te melden. “Voer regie en neem beslissingen op basis van data die toegankelijk en uitlegbaar zijn. Durf ook lastige thema’s te bespreken, die vaak worden vermeden. Er is nationaal en regionaal gesprek nodig met iedereen in alle lagen van organisaties”, Marieke Blom, even verderop in mijn rij, knikte me toe: ‘Ging best goed.’

Tja, en nu ik die microfoon toch kreeg, speel ik hem voor dit artikel maar door naar een aantal experts, mensen, van wie de lezers op dit platform vast graag willen horen, hoe zij het zien.

Anne Megens, directeur beleid en advies AWVN:
“Mooi dat het kabinet met de arbeidsmarkttop erkent dat krapte één van de grootste uitdagingen van dit moment is en dat oplossingen – ook vanuit de politiek – zich niet vanzelf aandienen. We zullen daarin als arbeidsmarktpartijen en kabinet keuzes moeten maken en dat zal niet altijd even makkelijk zijn. Eén van de no-brainers is het investeren in onderzoek, onderwijs en innovatie zodat we én hoogwaardige arbeid hebben in de toekomst én het werk met minder mensen kunnen doen. Ook is het nodig om meer uren werken aantrekkelijker te maken en zoveel mogelijk mensen naar werk te begeleiden die niet zelfstandig de arbeidsmarkt op komen. Verder moeten we ook de vraag omlaag brengen, door als bedrijven slimmer te gaan wérken in plaats van slimmer te wérven. Maar het vraagt ook discipline van de overheid, door een rem te zetten op de groei van de publieke sector en van nieuwe regelgeving.”

“Wat wel een gemis was, is dat het niet is gegaan over de rol van buitenlandse werknemers in Nederland. Een gevoelig punt in deze coalitie, dat besef ik, maar het is voor het functioneren van de arbeidsmarkt van groot belang dat gerichte kennis-, studie- en arbeidsmigratie mogelijk blijft.”

“Al met al een prima initiatief, deze top, en nu is vooral de hamvraag of het ons ook lukt om de juiste keuzes te maken.”

Jurriën Koops, directeur ABU:
“Tijdens de top kwam duidelijk het besef naar boven dat krapte vraagt om politieke en maatschappelijke keuzes. De arbeidsmarkt blijft krap. Bedrijven moeten zich ervan bewust zijn dat ze structureel met minder mensen moeten gaan werken. Wat betekent dat dan voor je bedrijf? En hoe richt je dat in?”

“Een bredere kijk op mensen én werk gaat helpen. Hoe ruimer je blik, hoe meer kandidaten je vindt voor een functie. Dat zien we nu al in de praktijk van onze leden. Meer dan voorheen bemiddelen zij vanuit de vaardigheden van een kandidaat (in plaats van te kijken naar werkervaring en opleiding). Zo kunnen we vraag en aanbod dichter bij elkaar brengen.”

“Mijn oproep aan de politiek is: maak een visie op welke economie we hier in Nederland willen hebben en zorg voor de randvoorwaarden om dat te realiseren. Een kwestie van doorpakken en – dat wil ik benadrukken – een kwestie van minder regels voor bedrijven. Regels verstikken de arbeidsmarkt en killen de productiviteit. De arbeidsmarkt heeft lucht nodig en Nederland moet productiever gaan werken.”

Brigitte van der Burg (sinds een week ex-voorzitter NBBU):
“Het bijwonen van deze bijeenkomst was mijn laatste activiteit in deze rol. Ik vond de top in principe geslaagd. Enkele praktijkoplossingen in  het onderwijs (omdenken) en in de zorg (planning), gepresenteerd in de deelsessie van OCW en VWS, waren mooie praktische voorbeelden om personeelstekort op te lossen. Onze leden geven veel mensen een tweede kans op de arbeidsmarkt. Een van hen, die o.m. statushouders werk biedt, heeft via een rechtszaak voor elkaar gekregen dat de toegestane werktermijn voor alle statushouders nu 52 weken in plaats van 26 weken is. Een ander NBBU-lid heeft in verhouding in heel Nederland structureel de meeste Eritreeërs aan het werk (het gaat om honderden). Toen ze het aanbod kreeg om van een SZW-subsidieregeling gebruik te maken, bleek dat zo omslachtig dat ze het liever zelf bleef doen. Met andere woorden: de overheid werpt te vaak belemmeringen op om zaken soepel te laten verlopen.”

“Ik mag hopen dat kabinet en politiek een keer ophouden met pleisters plakken en de arbeidsmarkt gaan hervormen. Er is een pauze nodig in de regelgeving. De overheid moet zich beraden op de effectiviteit van de eigen regelgeving, zoals ook het Adviescollege Regeldruk (ATR) aangeeft. Laat bedrijven op adem komen. Dan kan er een hervorming ontstaan die werkt. En als er regels worden gemaakt, richt die dan op nieuwe risicoterreinen, zoals cyberaanvallen.”

Cristel van de Ven, voorzitter VZN:
“Goed dat de minister deze top heeft georganiseerd en vooral ook met zoveel bewindslieden. Ik vond dat de minister op heel korte termijn heel veel mensen met verstand van zaken bij elkaar had weten te brengen. Ik keek die zaal rond en zag: dit zijn mensen uit de wetenschap, vanuit het onderwijs, bedrijfsleven, vakbonden, brancheorganisaties. Een groep mensen die met elkaar wel de kennis hebben om oplossingsrichtingen vorm te kunnen geven.”

“In de uitvoering leek de top op een congres, waarbij wij als deelnemers vooral luisterden. Marieke Blom, hoofdeconoom van ING, gaf in haar keynote speech een messcherpe analyse  waarin ze aangaf dat er keuzes nodig zijn. Over de oplossingsrichtingen die zij schetste hadden we door kunnen praten. Vervolgens kwam er een panelgesprek met de vijf bewindslieden. Een soort groepsinterview zonder interactie met de zaal. In de breakout sessies was er weinig mogelijkheid voor verdieping in de uitwisseling. De breakout sessies hadden kunnen worden gebruikt voor het doorspreken van de oplossingsrichtingen die Marieke Blom schetste. Met een goede moderator hadden de experts daar gerichte input op kunnen leveren en hadden we met elkaar wellicht nieuwe werkende wegen kunnen bedenken, wat een grote verrijking zou geven voor de bewindslieden. Misschien moet het nog een keer worden georganiseerd in een betere vorm.”

“Tijdens de bijeenkomst werd wel het belang van het MKB genoemd, maar werd niet eenmaal de positie en de kracht van zelfstandigen besproken. Ook in het woordgebruik werden ze niet geadresseerd. Er werd vooral gesproken in termen van werkgevers en brancheorganisaties. Waarom wordt een substantiële groep werkenden op de arbeidsmarkt niet genoemd? Zo’n blinde vlek kan dit kabinet zich niet veroorloven.”

Ton Wilthagen, professor Arbeidsmarkt Tilburg University:
“Het kabinet besteedde met de arbeidsmarkttop eindelijk breed aandacht aan de structurele en niet oplosbare arbeidsmarktkrapte. Duidelijk werd dat we van diverse mogelijke recepten voor de krapte geen hoge verwachtingen kunnen koesteren, zoals meer uren werken, productiviteitsverbetering, de toekomstige instroom van jongeren enzovoort. En arbeidsmigratie is geen politiek wenselijke optie. Er moet dus worden gekozen aan de vraagzijde: waar willen we ons in Nederland economisch en maatschappelijk op toeleggen? De aanwezigen verwachtten hier regie en visie van het kabinet, maar dat weet nog niet goed wat en hoe te kiezen en ziet hier voor zichzelf een bescheiden rol.”

• Lees ook: 10 problemen en oplossingen voor de krappe arbeidsmarkt – Flexnieuws.nl
  

Ronald Dekker, arbeidseconoom TNO:
“Het is winst dat vijf bewindspersonen de schouders onder deze top hebben gezet. Daarmee laten ze zien hoeveel gewicht dit maatschappelijk vraagstuk heeft. Minister Van Hijum (SZW) gaf aan: ‘Als overheid kunnen wij het niet alleen oplossen, er is initiatief nodig vanuit de markt zelf.’ En daar wringt volgens mij de schoen. Ooit schreef ik met Geert Jan Waasdorp het boekje ‘Schaarste bestaat niet’, waarin we hebben onderzocht in hoeverre bedrijven, arbeidsorganisaties en werkgevers de vele mogelijkheden die ze hebben om personeelskrapte op te lossen, ook werkelijk benutten. Wij zagen dat er bedroevend weinig mee werd gedaan. Ik vrees dat dit nog steeds zo is. Nu is het de vraag: wat doet de overheid en wat doen werkgevers zelf?”

Wim Davidse, hoofdredacteur HRMorgen en FlexNieuws:
“Er zijn veel oplossingen aangedragen. Toch, zoals helaas gebruikelijk, ontbrak er een cruciale: de kwaliteit van werkgeverschap, in de zin van stimulerend werkgeverschap, aanstekelijk werkgeverschap, waarbij de organisatie alles in het werk stelt om mensen ‘te raken’ op hun drijfveren, wensen, krachten, passies, interesses. Dat leidt tot highly engaged employees, en die leveren een hogere arbeidsproductiviteit en nog veel meer moois. De korte maar enorm inspirerende presentatie van Rick Wolsink, directeur van Dorpsschool Halle (tijdens de deelsessie ‘Slimmer werken in de (semi)publieke sector), ging juist daarover. Niet hoogdravend, niet ingewikkeld, maar wel heel anders, gedurfd, en bewezen succesvol.”

Kortom

Ieders inzet en inventiviteit doet er toe om productie- en uitvoeringsproblemen nu en structureel op te lossen. Een collectieve uitdaging.