Kunnen we nog buiten de lijntjes kleuren?

Kunnen we nog buiten de lijntjes kleuren?

Interview met Aart van der Gaag, aanjager van het project 125.000 banen voor arbeidsbeperkten en voormalig voorman in de uitzendbranche.

Vorige week vroeg ik hem om een blog te schrijven. Het werd een compacte schets met een terugblik op ervaringen tijdens de laatste twee economische crises. Herkenbaar voor wie dat heeft meegemaakt, maar voor wie daar niet bij was en nu wel met werk- en inkomensstress midden in de coronacrisis zit, is wat meer uitleg nodig. Het kan ook inspirerend zijn om nog eens terug te kijken. Welke oplossingen werkten vroeger? Welke niet?
Kortom, ik las zijn blog en zei: zullen we er een interview van maken? Bij deze dus.

Oude rot(s) in de arbeidsmarkt
Eerst, wie is hij en hoe was zijn loopbaan? Aart van der Gaag was directeur van uitzendorganisatie Vedior en directeur van de ABU, de grootste uitzendbrancheorganisatie in ons land. In eerdere periodes van zijn loopbaan was hij onder andere directeur van een arbeidsbureau – tegenwoordig wordt die rol vervuld door UWV Werkplein en UWV’s Werk.nl. Hij was ook jarenlang directeur van Start Uitzendbureau. Dat was overigens geen gewoon uitzendbureau. Het was een Stichting, gefinancierd en bedacht door de overheid samen met werkgevers- en werknemersorganisaties, bedoeld om mensen die bij de toenmalige crisis niet aan vast werk konden komen alsnog naar de arbeidsmarkt te brengen via uitzendwerk. Later ging het er ook om bij massaontslagen mensen te begeleiden naar ander werk.

Komt me bekend voor
“We zitten nu in de vijfde economische crisis, die ik meemaak,” vertelt Aart. “Twee daarvan zijn nog vers in de herinnering. Het uit elkaar vallen van de internetbubble rondom het millennium zorgde voor veel banenverlies. De onrust op de wereldwijde arbeidsmarkt werd nog verergerd door de aanval op de Twin Towers in 2001. Eind 1999, vlak voor het barsten van de internetbubble, was er net zoals nu, tot voor enkele maanden, een zeer lage werkloosheid en een grote krapte aan personeel. Daardoor viel de vraag naar uitzendkrachten bijna stil. Ik vertelde toen aan een landelijke krant dat de uitzendkrachten ‘op’ waren. Dat was niet zo slim; het kostte mij mijn baan als directeur van Vedior, een beursgenoteerde uitzendorganisatie.

De bankencrisis zullen de meesten van ons zich nog wel herinneren. Ik was in 2007, vlak voor die de wereld overspoelde, in San Diego, USA, tijdens een internationaal uitzendcongres. Met een collega mkb-ondernemer liep ik per ongeluk langs een kantoor van Lehman Brothers. Het was gesloten. Er zat een briefje op de deur. De ondernemer las het, schrok, pakte zijn telefoon en gaf zijn collega in Nederland een paar instructies. Later vertelde hij mij dat dit zijn onderneming had gered, hij was er als eerste bij om maatregelen te nemen.”

Patronen zien
“Als je enkele keren een economische crisis meemaakt, ga je patronen herkennen. Een crisis komt nooit alleen. Er is vaak een versterkende factor naast de conjuncturele golfbeweging die ervoor zorgt dat de economie elke 7 ȧ 8 jaar naar boven of naar beneden gaat. In de laatste twee crises waren dat het uitelkaar vallen van de internetbubble + de aanval op Twin Towers, en de malversaties van banken en hypotheekverstrekkers + de val van Lehman Brothers.

In de huidige weken had, gezien de lange periode van economische groei die wij de laatste jaren meemaken, ook een dip kunnen ontstaan zonder de pandemie. Nu lijkt alle tegenslag door corona te komen, maar er is natuurlijk net zo goed een onderliggende cyclische oorzaak.”

Flex als stootkussen
“Bij vrijwel elke crisis wordt de uitzendsector hard getroffen; bedrijven stoten het eerst hun uitzendkrachten, zzp’ers en tijdelijke contracten af. Tegelijk hebben uitzenders een belangrijke rol voor het herstel van de arbeidsmarkt. Bij plotselinge grote werkloosheid is er een enorme behoefte aan transities op de arbeidsmarkt. In andere sectoren is immers wel behoefte aan personeel. Soms is daarvoor her- en bijscholing van werkzoekenden nodig, soms is training on the job voldoende.

Op dit moment is er veel werkgelegenheid in logistieke centra, supermarkten en milieubedrijven. Er zullen ook nieuwe sectoren worden gestimuleerd. Er staan ondernemers op die kansen zien en personeel nodig hebben.”

Jongeren kansen geven via verruiming aantal contracten
“In de vorige crisis verloren net als nu heel veel jongeren hun baan. Toen is versneld doorgevoerd dat werkgevers aan jongeren in plaats van drie tijdelijke contracten, vier contracten mochten geven. Daardoor hielden jongeren langer hun baan, terwijl werkgevers minder risico liepen. Zo’n maatregel zou je nu ook kunnen treffen, en dan bijvoorbeeld ook voor de doelgroep banenafspraak, maar dan moet het wel erg snel worden geregeld.”

Hoe diep zijn die zakken?
“Voor de eerste maanden vind ik de steunmaatregelen van de overheid een begrijpelijk gebaar, maar hoe lang is dat vol te houden? De uitgaven moeten straks allemaal weer worden terugverdiend via bezuinigingen. Ik zou het heel jammer vinden als de overheid straks geen geld meer heeft voor doelgerichte investeringen als de economie weer wat aantrekt.”

Flexibele schil verdoezelt grote ontslagrondes
“De arbeidsmarkt is gevarieerder en diffuser geworden. Massaontslagen zijn minder zichtbaar waardoor de oplossingen ook minder zichtbaar zijn. Bij vorige economische crises kwamen ontslaggolven prominent in beeld. Bij de bankencrisis verloren duizenden mensen hun baan en dat stond dan met koeienletters in de krant. Over zulke grote aantallen lees je nu veel minder. Dat wil niet zeggen dat er in totaal minder mensen hun baan verliezen bij een crisis. Het is nog net zoveel, het is alleen meer verhuld door de grote flexibele schil die bedrijven hanteren. Daardoor kunnen organisaties relatief veel mensen ongemerkt afstoten. Flex krijgt de schuld, maar onderliggend worden we nog steeds geconfronteerd met de noodzaak tot het vinden van oplossingen voor conjuncturele bewegingen in de economie.”

Buiten de lijntjes kleuren
“Een star beleid staat oplossingen in de weg. Ik mis in de huidige tijd wel de creativiteit en vrijheid die wij konden ontwikkelen bij Start Uitzendbureau. Omdat dat bureau een stichting was, gericht op oplossingen voor de arbeidsmarkt, konden wij uitwegen bieden, die nog nooit eerder verzonnen waren. Bij massaontslagen in de scheepsbouw, de RDM werf, pasten wij bijvoorbeeld een volledig nieuw concept toe. Alle mensen die ontslagen werden, hebben wij als vast personeel op de payroll genomen van Start Uitzendbureau*, als waren het onze eigen interne medewerkers. Het ging om honderden mensen. Die risicovolle stap konden wij nemen, omdat wij samenwerkten met de bonden. Ik zat voor het bedenken van de formule aan tafel met de directeur personeelszaken van RDM en de vakbondsbestuurders van FNV, Hans de Vries, en CNV, Gert Jan den Besten. Wij kwamen tot de volgende formule: wanneer ontslagen RDM-medewerkers bij ons in dienst kwamen, kregen zij een arbeidsovereenkomst met uitgestelde prestatieplicht. Als ze geen werk hadden, trainden wij hen voor nieuwe arbeidskansen met een aanvulling vanuit het sociaal plan. Zo kregen ze toch bijna 100% van hun loon.”

Oplossingen gericht op werkbehoud
“Wat wij daar deden lijkt misschien wel wat op de NOW, maar het was gericht op werkbehoud, niet op baanbehoud. Het kostte veel minder geld, zoals naderhand bleek uit onderzoek. Wij gingen die mensen detacheren. Bij de een lukte dat al na zes dagen, bij de ander na zes weken. Die detachering kon maanden duren of van korte duur zijn. Op het moment dat de detachering inging, hadden wij de WW-uitkering of compensatie uit het Sociaal Plan niet nodig. Deze mensen verdienden via de detachering soms net zoveel als hun oorspronkelijke salaris. Wanneer hun nieuwe salaris iets lager was, mochten wij het aanvullen vanuit de WW of het Sociaal Plan. Als ze meer verdienden, dan was de extra opbrengst voor die werkenden zelf.

Zo’n oplossing konden wij alleen maar aanbieden omdat het GAK (nu UWV) volledig meewerkte. Er was geen precedent, wat wij deden bestond nog helemaal niet. Het was ‘buiten de lijntjes kleuren’. Soms hadden deze mensen drie weken WW en werkten dan weer twee weken. Dan schoof hun hele WW-termijn op (stel dat iemand bijvoorbeeld recht had op twee jaar en drie maanden WW, dan bleef dat gelden). Met onze oplossing verloor de werknemer niets, hij hoefde zich ook niet af en aan te melden voor de WW; dat werd voor hem opgelost. Dat was heel succesvol. Het gaf mensen rust en focus. Wij realiseerden daardoor ruim 80% werkbehoud voor mensen boven de 45 jaar, die in hun loopbaan nooit ergens anders hadden gewerkt dan bij de RDM.”

Regulering van werk
“Dat is maar een van veel voorbeelden uit periodes, waarin het werk in bepaalde sectoren wegviel.

De arbeidsmarkt is complex geworden. Versnippering van regelgeving en toenemende juridisering maken het moeilijk om in de huidige tijd zulke oplossingen voor transities van (geen)werk-naar-werk te bieden. Toch zullen wij ook nu nieuwe manieren moeten vinden om mensen aan werk te helpen en ons stelsel van sociale zekerheid overeind te houden.

De Commissie Borstlap pleit in zijn rapport Regulering van werk voor een driesporenbeleid; werknemers, (echte) zelfstandigen en uitzendkrachten.

Met een aantal arbeidsmarktexperts en brede maatschappelijke organisaties ben ik al geruime tijd in gesprek over de toekomst van werk. De plannen van Borstlap c.s. werken wij verder uit en passen wij aan, waar ons dat nodig lijkt. Deze zomer zullen wij onze ideeën breder onder de aandacht brengen en hopen dat de politiek die wil gebruiken voor toekomstig beleid. Want één ding is zeker, dit is niet de laatste crisis. Economie en arbeidsmarkt moeten weerbaar gemaakt worden tegen dit soort schokken en daarbij hoort kijken in de toekomst, maar zeker ook leren van het verleden; wat werkte wel en wat niet.”

Interview en foto’s: Hinke Wever

*Start Uitzendbureau werd later gekocht door USG People, waarna het als een regulier uitzendbureau werd voortgezet. Van het geld dat via de verkoop beschikbaar kwam is stichting Start Foundation opgericht.

Lees ook
Aart van der Gaag blikt terug
Aanbevelingen Commissie Borstlap voor regulering van flexibele arbeid