Arbeidsmarkt van Morgen: contractneutraal stelsel blijft een fraai vergezicht

De drukbezochte jaarlijkse editie van de Arbeidsmarkt van Morgen, georganiseerd door de NBBU, vond plaats op 12 september jl. bij SER in Den Haag. Het thema contractneutraal stelsel zal niet direct top of mind zijn in het dagelijkse beslommeringen van de uitzendondernemer. Toch is het zinvol af en toe hierover te filosoferen. “Want de steeds veranderende wetgeving biedt geen soelaas voor de arbeidsmarkt. Dit maakt het alleen maar complexer voor de werkgever”, stelt Bastian.

‘Politieke moed nodig voor arbeidsmarkthervorming’

Fabian Dekker, arbeidssocioloog en (plaatsvervangend) Kroonlid bij de Sociaal-Economische Raad (SER) pleit in zijn presentatie voor een sociale transitie op de arbeidsmarkt. “Het huidige stelsel dateert uit 1901, het industriële tijdperk, en miskent de huidige diversiteit op de arbeidsmarkt. Zou het daarom niet mooi zijn als er na 125 jaar een simpeler stelsel komt waaronder alle werkenden (uitzendkracht, zzp’er en werknemer) vallen en niemand meer door de ondergrens zakt?” Dekker doelt op een basisregeling (contractneutraal sociaal stelsel) voor risico’s als ziekte, werkloosheid en arbeidsongeschiktheid.

Probleem is volgens Dekker dat de complexiteit van het huidige stelsel alleen maar toeneemt, denk aan alle toeslagen. Dat verhoogt de regeldruk en doet geen recht aan bijvoorbeeld de positie van zzp’ers. “Nederland is dichtgetimmerd, op basis van incidenten wordt wetgeving steeds aangepast/aangevuld. Het aantal ambtenaren dat het systeem in de lucht moet houden groeit alsmaar. En ondernemers zijn 2,5 maal zoveel tijd kwijt aan administratie.”

Het blijft bij pleisters plakken en dat is geen fundamentele hervorming van de arbeidsmarkt. Terwijl een echte aanpak naar een eenvoudiger contractneutraal stelsel flink veel geld kan besparen. Volgens Dekker blijkt uit een doorrekening van de kosten/baten van een eenvoudiger, contractneutraal stelsel dat dit € 874 miljoen zou besparen (vooral dankzij minder uitvoeringskosten). Waarom wil Den Haag er dan niet aan? Dekker: “Veel politici zeggen ‘goed plan, gaan we niet doen’. Er is namelijk politiek moed voor nodig.”

“Zou niet mooi zijn als er na 125 jaar een simpeler stelsel komt waaronder alle werkenden vallen en niemand meer door de ondergrens zakt?”
– Fabian Dekker (SER)

Ook econoom/journalist Mathijs Bouman stelt tijdens de Arbeidsmarkt van Morgen dat de vele aanwezigen vanuit de flexbranche niet moeten rekenen op radicale arbeidsmarkthervormingen. “Echte veranderingen doorvoeren op de arbeidsmarkt gebeurt niet. Je ziet het aan de aanbevelingen van Borstlap; in de uitwerking komt de politiek niet verder dan hier en daar een beetje bijpunten. Toegegeven, alles tegelijk doorvoeren is ook extreem moeilijk. Dat zou heel dapper zijn.”

Toch zou dit een goed moment zijn om het sociale stelsel te hervormen, denkt Bouman. “Je moet geen drastische wijzigingen doorvoeren tijdens een recessie. Dat brengt te veel onzekerheid met zich mee. Maar nu draait de economie goed (ondanks verschillende crises) en is er nog steeds krapte op de arbeidsmarkt (en dus werkzekerheid). Dus áls je wilt hervormen, moet je het nu doen!”

Maar gezien de verkiezingsprogramma’s van verschillende politieke partijen verwacht Bouman hier weinig van. “Wéér gaat het in alle plannen niet over de schaarste op de arbeidsmarkt. Het gaat over geld, maar dat is een minder groot probleem dan het personeelstekort. Eigenlijk heeft Nederland een arbeidsbegroting nodig.”

Boodschap die Bouman nog meegeeft aan de zaal is dat het wat alle hervormingen geldt: deze komen niet vanuit de politiek, maar altijd vanuit de maatschappij zelf.

“Áls je de arbeidsmarkt wilt hervormen, moet je het nu doen!”
– Mathijs Bouman (econoom/journalist)

‘Regieverlies bij moderne arbeiders’

“Bestaat de arbeider nog?”, vraagt Fabian Dekker (SER). Hij geeft zelf het antwoord: de werkgelegenheid in de industrie mag dan zijn gehalveerd tussen 1950 en 2020, maar nog altijd zijn er bijna 850.000 banen voor praktisch opgeleiden, waarvan bijna 350.000 plant/machine-operators. De moderne ‘arbeidersklasse’ bestaat volgens hem uit kleine zelfstandigen, nachtwerkers (bijvoorbeeld politie, horeca en logistiek) en fabriekswerkers. En die kampen allemaal op hun manier met wat Dekker ‘regieverlies’ noemt. “De kleine zelfstandigen hebben moeite de eindjes aan elkaar te knopen en leven rond het sociaal minimum, de nachtwerker ervaart regeldruk en verlies aan autonomie en de fabrieksmedewerker kent een gevoel van economisch en sociaal/cultureel onbehagen.”

Wat deze moderne arbeiders met elkaar gemeen hebben is dat zij zich niet gewaardeerd voelen. In een interview op de site van de NBBU noemt Dekker als voorbeeld; beleidsmedewerkers verdienen veel meer dan mensen in de uitvoering, terwijl hun maatschappelijke impact juist veel kleiner is. “Een schoonmaker of iemand in de zorg is onmisbaar, maar wordt daar lang niet altijd naar beloond. We zouden veel meer moeten kijken naar de maatschappelijke waarde van werk, niet alleen naar opleiding of werkervaring.”

Dat vraagt volgens Dekker ook om herwaardering van werk en functies, anders kijken naar het maatschappelijk belang van werk en de sociale zekerheid die daarbij hoort. “En dan is contractneutrale zekerheid de oplossing.”

Begrip en bewustzijn hiervoor vanuit Den Haag is zeker geen overbodige luxe. Opvallend is Dekkers’ stelling dat 25% van alle werkenden zichzelf rekent tot de (moderne) arbeidersklasse. Daar zouden politici wel wat meer aandacht aan mogen besteden volgens hem. Zeker in verkiezingstijd. “Ik ben niet verbaast dat de PVV hoog in de peilingen staat. Die moderne arbeider is teleurgesteld in de politiek, twijfelt aan de vakbondsmacht en dan ligt onrust op de loer. Dat leidt tot politieke versplintering en populisme.”

Werkzekerheid in digitale tijdperk

Jessie Koen (TNO, onderzoeker UvA) vertelt in haar presentatie dat onzekerheid bij werkenden niet alleen opgelost wordt door een contractneutraal stelsel. Zij wijst op de impact die technologische innovatie heeft op de arbeidsmarkt. En die impact is nooit neutraal.

Technologie kan positief bijdragen. Het helpt mensen bijvoorbeeld bij het doen van werk waar zij eigenlijk niet voor zijn opgeleid. Als voorbeeld laat Koen zien hoe iemand zonder opleiding dankzij projectietechnologie net zo snel een apparaat in elkaar kan zetten als iemand die wel daarvoor is opgeleid (en niet over die technologie beschikt).

Maar technologische innovatie kent ook een negatieve kant. Het kan leiden tot stress en onzekerheid, bijvoorbeeld doordat iemand een hogere kans op werkloosheid heeft. Hier speelt volgens Koen de paradox mee dat hoe onzekerder iemand is over zijn werk, hoe minder pro-actief die persoon is om iets aan die onzekerheid te doen (het zogenoemde Mattheüs-effect). De vraag is dus hoe vergroot je de veerkracht, de wil om pro-actief te zijn. Want daarin ligt de oplossing, stelt Koen. Dat blijkt volgens haar uit een test met een groep uitzendkrachten van Randstad die een half jaar zijn gevolgd. Zij verkeren in onzekerheid doordat zij een tijdelijk contract hebben. Bij de ene groep wordt de onzekerheid steeds groter naarmate het einde van het contract dichterbij komt. Maar de groep pro-actieve uitzendkrachten ervaren geen stijging in onzekerheid. De grote vraag is dus hoe doorbreek je de negatieve spiraal? Hoe stel je mensen in staat pro-actief te zijn en zich continu te ontwikkelen (Leven Lang Leren) zodat zij ingespeeld zijn op de grote veranderingen die technologie op de arbeidsmarkt met zich meebrengt.

Daar ligt vooral een verantwoordelijkheid bij de werkgever. Maar juist daar gaat het nog wel eens mis, stelt Koen. ”Bij het aanbieden van opleidings- en trainingsbudget moet je het niet persoonlijk maken, niet op de man spelen. Als werkgever moet je wel een werkomgeving creëren die mensen in staat stelt en ondersteunt om zich te ontwikkelen. Dit leren op de werkplek is heel belangrijk.” Maar zij ziet tegelijkertijd dat werkgevers niet voldoende prioriteit hieraan geven. ”Een werkomgeving creëren die een Leven Lang Ontwikkelen echt mogelijk maakt is natuurlijk een lange termijndoel, dat is lastig te combineren met een korte termijn doel als ROI.”

Toch is dit volgens haar hard nodig. ”Een contractneutraal stelsel kan helpen bij het bieden van zekerheid, maar daar moet je dan wel een ontwikkeltraject aan koppelen in een werkomgeving die LLO stimuleert. ”

‘Positief, maar zonder hoop’

Of het contractneutrale stelsel er ooit komt? Nyenrode-professor Leo Witvliet, die al sinds het begin in 2013 betrokken is bij de Arbeidsmarkt van Morgen (toen nog onder de naam Sunrise), heeft de hoop opgegeven. “Er is veel gebeurd, maar niets veranderd. De politiek doet het gewoon niet. Ik blijf positief, maar zonder hoop”, zo zei Witvliet bij zijn afscheid tijdens deze editie. Toch gaat de Arbeidsmarkt van Morgen gewoon door. NBBU-directeur Marco Bastian ziet het contractneutrale stelsel nog altijd als fraai vergezicht. “Of het ooit een vlucht neemt? Oké, misschien geen hoop, maar ik ben wel positief.” De stip op de horizon blijft staan. En die ziet er zonnig uit voor wie het wil zien.